สถานศึกษาขั้นพื้นฐานซึ่งสังกัดสำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน กระทรวงศึกษาธิการ มีบทบาทและอำนาจหน้าที่สำคัญในการจัดการศึกษาให้สอดคล้องกับหลักการและเป้าหมายของพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 และที่แก้ไขเพิ่มเติม, พระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการกระทรวงศึกษาธิการ พ.ศ. 2546 และพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการแผ่นดิน พ.ศ. 2534 รวมถึงกฎหมายที่เกี่ยวข้องอื่น ๆ โดยมีภารกิจหลัก ดังนี้:

1. การจัดการศึกษาเพื่อพัฒนาผู้เรียน

สถานศึกษามีหน้าที่จัดการเรียนการสอนในระดับก่อนประถมศึกษา ประถมศึกษา และมัธยมศึกษาตอนต้น ตามหลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พ.ศ. 2551 โดยมุ่งเน้นการพัฒนาผู้เรียนอย่างรอบด้าน ทั้งด้านความรู้ ทักษะ เจตคติ คุณธรรม และค่านิยมตามมาตรฐานการศึกษา และเป้าหมายของชาติ (อ้างอิง: มาตรา 22 และ 24 แห่ง พ.ร.บ. การศึกษาแห่งชาติ)

2. การบริหารจัดการโดยยึดหลักธรรมาภิบาล

สถานศึกษามีหน้าที่บริหารงานโดยใช้หลักการมีส่วนร่วม ความโปร่งใส ความรับผิดชอบ และความคุ้มค่า ตามเจตนารมณ์ของการกระจายอำนาจในการจัดการศึกษาให้สถานศึกษาเป็นนิติบุคคล หรือมีอิสระในการบริหารจัดการภายในกรอบของกฎหมายและนโยบายของกระทรวงศึกษาธิการ (อ้างอิง: มาตรา 39 พ.ร.บ. การศึกษาแห่งชาติ)

3. การส่งเสริมและสนับสนุนการมีส่วนร่วมของชุมชน

สถานศึกษาต้องส่งเสริมให้ผู้ปกครอง ชุมชน องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น และภาคีเครือข่ายทางการศึกษา มีส่วนร่วมในการจัดการศึกษา การติดตาม และประเมินผล เพื่อให้การศึกษาเกิดประสิทธิภาพและสอดคล้องกับบริบทของท้องถิ่น (อ้างอิง: มาตรา 29 พ.ร.บ. การศึกษาแห่งชาติ)

4. การควบคุม กำกับ ดูแล และประกันคุณภาพการศึกษา

สถานศึกษาต้องดำเนินการควบคุมภายในและประเมินผลตามมาตรฐานการศึกษาชาติ และส่งรายงานต่อสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษา รวมถึงให้ความร่วมมือในการประเมินภายนอกโดยสำนักงานรับรองมาตรฐานและประเมินคุณภาพการศึกษา (องค์การมหาชน) หรือ สมศ. (อ้างอิง: มาตรา 48–51 พ.ร.บ. การศึกษาแห่งชาติ)

5. การส่งเสริมสิทธิและโอกาสทางการศึกษาอย่างเท่าเทียม

ตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 54 และกฎหมายที่เกี่ยวข้อง สถานศึกษามีหน้าที่จัดการศึกษาอย่างทั่วถึง เท่าเทียม ไม่เลือกปฏิบัติ โดยเฉพาะอย่างยิ่งกลุ่มเด็กด้อยโอกาส เด็กพิการ และผู้เรียนที่มีความต้องการพิเศษ

โดยทางสถานศึกษาได้ดำเนินงานให้ครอบคลุมทั้ง 4 ด้านหลัก ดังนี้:

1. ด้านวิชาการ

สถานศึกษามีหน้าที่ดำเนินการจัดการเรียนการสอนให้สอดคล้องกับหลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พ.ศ. 2551 และหลักสูตรสถานศึกษา โดยมุ่งพัฒนาผู้เรียนให้มีคุณภาพตามมาตรฐานการศึกษาแห่งชาติทั้งด้านความรู้ ทักษะกระบวนการคิด และคุณลักษณะอันพึงประสงค์ รวมถึงส่งเสริมการวิจัยในชั้นเรียน การใช้สื่อและเทคโนโลยีเพื่อการเรียนรู้ และการจัดกิจกรรมพัฒนาผู้เรียนตามความถนัดและความสามารถของแต่ละบุคคล (อ้างอิง: มาตรา 22, 24 และ 29 พ.ร.บ. การศึกษาแห่งชาติ)

2. ด้านงบประมาณ

สถานศึกษามีอำนาจหน้าที่ในการบริหารจัดการงบประมาณที่ได้รับจากรัฐและแหล่งอื่นอย่างมีประสิทธิภาพ โปร่งใส และคุ้มค่า ตลอดจนการวางแผนใช้จ่าย การจัดทำบัญชี การตรวจสอบภายใน และการจัดทำรายงานการเงินต่อผู้มีส่วนเกี่ยวข้อง โดยอยู่ภายใต้ระเบียบกระทรวงศึกษาธิการและระเบียบของกระทรวงการคลัง (อ้างอิง: พ.ร.บ. ระเบียบบริหารราชการกระทรวงศึกษาธิการ พ.ศ. 2546 มาตรา 33 และ พ.ร.บ. การบัญชี พ.ศ. 2543)

3. ด้านการบริหารงานบุคคล

สถานศึกษามีหน้าที่บริหารจัดการบุคลากรภายในสถานศึกษา ทั้งข้าราชการครูและบุคลากรทางการศึกษา ตามหลักเกณฑ์ของสำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน (สพฐ.) และคณะกรรมการข้าราชการครูและบุคลากรทางการศึกษา (ก.ค.ศ.) โดยครอบคลุมการบรรจุแต่งตั้ง การพัฒนา การประเมินผลการปฏิบัติงาน และการสร้างขวัญกำลังใจแก่บุคลากร เพื่อให้เกิดประสิทธิภาพและความมั่นคงในวิชาชีพ (อ้างอิง: พ.ร.บ. ระเบียบข้าราชการครูและบุคลากรทางการศึกษา พ.ศ. 2547)

4. ด้านการบริหารทั่วไป

สถานศึกษาต้องดำเนินการบริหารงานทั่วไปให้เอื้อต่อการเรียนรู้ เช่น การบริหารอาคารสถานที่ วัสดุอุปกรณ์ ระบบทะเบียนและเอกสาร การอำนวยความสะดวกแก่ผู้ปกครองและชุมชน การจัดระบบความปลอดภัย และสวัสดิภาพของนักเรียน รวมถึงงานสารบรรณ การประชาสัมพันธ์ และการจัดระบบข้อมูลสารสนเทศเพื่อการบริหารจัดการ (อ้างอิง: ระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยงานสารบรรณ พ.ศ. 2526 และระเบียบอื่นที่เกี่ยวข้อง)

      ดังนั้น บทบาทหน้าที่ของสถานศึกษาขั้นพื้นฐานไม่ได้จำกัดเพียงการถ่ายทอดความรู้เท่านั้น แต่ยังรวมถึงการเป็นศูนย์กลางการพัฒนาคุณภาพชีวิต การส่งเสริมประชาธิปไตย และการดำรงไว้ซึ่งคุณธรรม จริยธรรมของผู้เรียน โดยอาศัยกรอบทางกฎหมายเป็นแนวทางในการดำเนินงานอย่างมีประสิทธิภาพและยั่งยืน และสถานศึกษายังต้องดำเนินงานตามหลักการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนในชุมชน ส่งเสริมความเสมอภาคทางการศึกษา และสร้างระบบประกันคุณภาพภายในสถานศึกษาให้สอดคล้องกับมาตรฐานและนโยบายของกระทรวงศึกษาธิการ เพื่อมุ่งสู่การพัฒนาผู้เรียนให้เป็นพลเมืองดี มีคุณภาพ และสามารถดำรงชีวิตในศตวรรษที่ 21 ได้อย่างมีศักดิ์ศรี